Labor Women Dagitoy Iti Hawaii

Ni Rudy Ram. Rumbaoa


[Maudi iti Dua a Paset]


MANIPUD idi 1882, marambakan ti Labor Day kas legal holiday iti Mayo 1 iti kaaduan a pagilian ken iti umuna a Lunes iti bulan ti Setiembre iti Estados Unidos ken Canada. Kabayatan ti panakarambak daytoy naisangsangayan nga aldaw, maited ti pammigbig kadagiti tattao.

Iti U.S., narambakan ti umuna a Labor Day idi Martes, Setiembre 5, 1882 idiay New York City. Ket idi 1884, napili ti umuna a Lunes iti bulan ti Setiembre kas naisangsangayan, daytoy ti orihinal nga aldaw nga insingasing ti Central Labor Union a panakarambak ti "workingmen's holiday." Naiwaras daytoy a kapanunotan bayat ti panagdakkel ti bilang dagiti labor organizations. Ket idi ngarud 1885 Labor Day, rinambakan dagiti industrial centers daytoy a petsa ken kadagiti dadduma nga estado ti U.S. Idi tawen 1894, inadaptar ti 23 nga estado daytoy naisangsangayan nga aldaw ken naipasa iti Kongreso ti akta a mamagbalin daytoy nga aldaw kas legal a holiday karaman kadagiti sinakupan a daga ti U.S. kas iti District of Columbia..

Iti America, napataud ti Labor Day kas labor movement ken dedikasion iti pang-sosial ken pang-ekonomia a naaramidan dagiti American workers. Agtinawen a malagip ti kontribusion dagiti mangmangged kas simbolo ti kinapigsa, narang-ay ken ti panagkaykaysa ti nasion.

Segun iti Webster ti sao/balikas a "labor" [aramid] ket maipatarus kas "paggustoan ti panunot wenno pisikal nga aramid, nagruna iti tiempo ti rigat wenno kompulsario; ken ti aktibidad ti bagi tapno agpataud iti nasayaat ken serbisio iti ekonomia; ken dagiti agtartrabaho nga empleado iti maysa nga establisimiento." Para kadagiti babbai, ti sao/balikas a "labor" ket ad-adda a maipatarus iti personal a kayatna a sawen, iti reperensia ti kinatao ti nalawag nga aramid sapulenna ti birthing [panakaipasngay] a proseso. Dagiti lallaki asistirenda dagiti nagannak kadakuada iti tiempo ti "labor" wenno asino nga adda kabayatan ti panakayanak ti maysa a maladaga, ngem saan nga agpasngay [ti ina], maysa laeng nga imahinasion tapno marikna ti ut-ot ken rag-o kas ebidensia- buklenna amin dagitoy iti "life-giving phenomena."

Para iti Labor Day 2007 iti Hawaii, innem dagiti napili a babbai, maysa iti tunggal isla ti Hawaii ti nakarikna ti rigat manipud iti rag-o ti panangipasngay agingga iti magun-odan ti aramid, iti trabaho man ken iti uneg ti kuarto a pagpasngayan.

Manipud amianan agingga iti abagatan iti isla ti Hawaii, inyeg da Sonia Yago Topenio ti Kauai, Dr. Elizabeth Ignacio ti Oahu, Debbie Sagabaen Davis ti Molokai, Agnes Macadangdang Hayashi ti Maui, Leticia Castillo ti Lanai ken Margarita Leyson Hopkins ti Big Island of Hawaii ti espesial a serbisio iti komunidad: panangtimbeng kadagiti karit nga itden ti trabaho ken iti pagtaengan, panakidenna iti pamilia, dagiti annak, kabagian ken kas ina, asawa, kabsat, auntie, ading, manang, nana, apo, boss, kapatada wenno kumporme dita.

[Tuloyna...]

Iti LANAI
"Ibagam no ania ti kayatmo nga ipaaramid ta aramidek," dagitoy ti nabatad a balikas ni LETICIA SERAPION CASTILLO, nalatlatak ti awagna kadagiti gagayyem ken ti pamiliana kas "Letty." Iti isla ti Lanai, maysa a five-star resort nga addaan iti tiny plantation villages ken kaaduan a bilang ti residente ket Filipinos, nagbalinen a kaugalian ni Letty ti agboluntario nga agserbi para iti panagdur-as ti komunidad, tallo a dekadan ti napalabas. Iti agdama, ni Letty ti presidente ti Lanai Community Association, opisina nga iggemna manipud idi 1996; sangapulo a tawen sakbay dayta, nagserbi nga umuna kas sekretario. Para iti Filipino Centennial Activities, nagserbi daytoy kas komisioner ti Lanai iti State Filipino Centennial Commission manipud 2002 agingga iti 2006. Innem a tawen sakbay dayta, nagserbi kas Governor's Liaison. Manipud 2002 agingga iti agdama, nagserbi kas board member para iti seloective Service System. Sabali laeng ti iggemna nga Marriage License Agent, maysa a serbisio nga itden ti kasapulan kadagiti agplano nga agkallaysa a binangonna idi 1980.

Idi 1980s, karaman daytoy iti Lanai Advisory Committee of the Maui Planning Commission kas Chairperson manipud 1986-89 ken miembro manipud 1981-87. Bayat daytoy a tawen, nagbalin pay a presidente iti dua nga organisasion- ti Lanai Band Boosters, 1983-87 ken ti Filipino Catholic Club, 1984-88. Sabali laeng ti Steward of the Hawaii Government Employees Association [HGEA] manipud iti 1978-1983 ken Deputy Local Registrar, 1974-2002; Vice Chair of the School Advisory Council, manipud 1990-1998.

Nagtrabaho iti Lanai Community Hospital- nagbalinen a kangrunaan a paset ti panagbiagna ken kas panagserbina kadagiti umili ti Lanai. Manipud 1988 agingga iti panagretirona, nagserbi daytoy kas Human Resource Clerk, 1978-1988; Account Clerk III, 1966-1976; Billing and Collections, 1973- 1974; temporary assignment kas Business Manager.

Naawat ni Castillo ti Certificate in the Principles of Accounting manipud iti Kennedy Western University, California.

Ti panniriganna kadagiti Filipina iti lugar ti pagtrabahoan kunana: "Dakkel a katulongan dagiti babbai, karamanda a teddek iti panagtrabaho. Nagaget, napakumbaba...trabahuenda dagiti banag nga ammoda a pagsayaatan."

Nayasawa ni Leticia ken ni Loreto, plumber, ken retirado iti Lanai Company. Dua ti annakda- Lorna ken Lombert.

Iti MAUI
Kas Deputy Director of Finance for the County of Maui manipud idi 1999, inyeg ni AGNES MACADANGDANG HAYASHI ti kina-perspektibo ni Filipina iti lamisaan ti administrative. Iti iggemna a posision, maikatlon a mayoral administration ti iserbianna, isu ti maysa kadagiti kabayagan nga nagserbi iti gobierno. Isu ti panakarangtay ken koneksion ti gobierno iti lokal a komunidad. Ket gapu iti Japanese-Filipino marriage, nalawlawa ti kapanunotanna maipanggep iti kultura ken ethnic groups ket banag a daytoy ti nadardaras a panakaawatna dagiti kasapulanda. Kayatna a padapada mabenipisiaran ti amin nga it-itden a serbisio ti lokal a gobierno.

Nayanak ni Agnes iti Maui. Dimmakkel idiay Wailuku babaen iti panarabay ti tatangna, ni Pedro, maysa a 1946 Sakada ken ti ina daytoy, ni Remigia. Idi 2002, inawatna ti "Gintong Pamana: Outstanding Filipino Leadership Award" manipud iti Maui Filipino Chamber of Commerce.

Idi tawen 1983, nagturpos ni Agnes idiay Unibersidad ti Hawaii-Manoa iti kina-Bachelors Degree iti Business Adminstration with Distinction. Awan ti problema ti iseserrakna iti trabaho. Nagrekrut ti GTE Corporation [Verizon] iti intero a pagilian, 22 a nagturpos iti kolehio para iti 18 a bulan a financial executive maangement training program. Ni Agnes ti kakaisuna a UH graduate a naupaan para iti daytoy a programa, ket daytoy ti gapuna a napan nagtrabaho diay Connecticut, Honolulu ken California.

Kalpasan iti walo a tawen iti dayta a trabaho, nagdesision ni Agnes nga agsubli iti Maui, a kaduana ti asawana, Duane, ken ti maysa a tawen nga anakda, ni Wesley. Naipokus kenkuana ti pagtaengan ken pamilia. Iti di mabayag, naupaan nga agtrabaho iti Maui Land & Pineapple Company kas Director of Internal Audit, siam a tawen nga iggemna dayta a posision.

Iti panakayanak ti inaudi nga anakna idi 1999, adu ti nagbaliwan ti panagbiagna. Dinutokan ni dati a Mayor James Apana kas Executive Assistant to the Mayor. Kalpasan daytoy, naisaruno ti panakadutokna kas Deputy Director of Finance, nga agingga ita, iggemna pay laeng dayta a posision. Para ken ni Agnes, baro a karit daytoy iti panagserbina iti gobierno..

Ti umuna a responsibilidad a sinangona nga insigida ket ti panakaimaniher ti lima a programa iti Department of Finance, ken direkta nga akin-responsibilidad ti dua a kangrunaan a dibision. Babaen kenkuana, pinapintas ken pinasayaatna ti bond rating, daytoy ti gapuna a maysa ti Maui ti kangatoan iti estado. Direktiba nga isu ti project manager, ti panakabalasa ken re-organisasion ti County services, ti Division of Motor Vechicle and Licensing.

Nagboluntario ken nagserbi daytoy kas Vice-Chair and Parent Representative, School Community Council, King Kekaulike Complex, 2005 agingga iti agdama; miembro iti Pukalani School PTA, SCBM Council and Audit Committee, 1994- iti agdama; ken Miembro ti Kalama Intermediate School, 2002-2004.

"Adu ti naglasatan a rigat ken karit dagiti nagannako kas imigrante iti gangannaet a lugar- ti Hawaii- ken ti sakripisio, panaganus ken determinasionda, nalabananda amin dagitoy, nalasatanda amin dagitoy- ti "estoria ti Sakada" a kaaduan kadatayo a kaputotanda ti makaekspiriensa, nagbalin a nga inspirasion kadatayo," kuna ni Agnes.

Magustoan ni Agnes ti trabahona kas Deputy Director of Finance- adu dagiti karit ken pannubok, kunana. Gapu iti daytoy, dakkel nga opurtunidad ti panagserbi ken ti kontribusionna iti komunidad ken ti sibubukel a county of Maui. "Agyamanak iti Dios ta napataud daytoy nga opurtunidad a para kaniak. Narigat ngem adda gunguna. Mamatiak iti bision ni Mayor Charmaine Tavares ket agyamanak ta pinagtalinaednak iti county tapno agserbiak iti kabinetena. Kasta met a pagyamanak ti naited kaniak nga opurtunidad nga inserbiak da pasado Mayor James Apana ken Mayor Allan Arakawa.

Iti BIG ISLAND [HAWAII]
Kadagiti ka-Filipinoan iti estado ti Hawaii, nalatlatak ti nagan ni MARGARITA LEYSON HOPKINS kas "Dayday" ["die-die" ti panakaibalikasna], nagan a mayarngi iti Visayan pride ken liderato. Kinapudnona, nabotosan manen itay napan a bulan para iti maikadua a termino a panagserbina iti opisina ti Presidents of Congress of Visayan Organizations [COVO]. Nagserbi daytoy iti kaaduan a komunidad ti Filipinos iti Big Island ken iti estado ti Hawaii.

Iti Big Island, isu ti Economic Development Specialist for the County's Department of Research and Development, iggemna daytoy a posision manipud idi 1989. Idi tawen 2000, nagbalin a Director of Research and Development for the County. Karaman iti responsibilidadna ti mangimaniher ken aywanan ti amin nga empleado, contractors ken grantees iti departamento.

Manipud 1989 agingga iti agdama, agtultuloy ti panagisurona iti undergraduate courses iti economics ken ag-lecture iti College of Business and Economics iti Unibersidad ti Hawaii idiay Hilo. Gapu iti backgroundna iti benneg ti edukasion, naikkan ti gundaway a mangisuro iti foreign countries ken iti U.S. mainland.

Ni Dayday ti nagsurat ken co-author iti six papers international journals ken ti symposia, dua a kapitulo, uppat ti naipablaak nga artikulo a miscellaneous, ken uppat pay ti di naipablaak a technical reports.

Maysa nga American citizen, nayanak ni Dayday idiay Maasin, Filipinas. Sadiay a nangrugi a nagbasa, naturposna ti B.S. degree iti Accounting iti St. Joseph College idi 1971 ken ti M.S. degree iti Agricultural Economics manipud iti Xavier University idi 1975. Manipud 1976 agingga iti 1979, nagbasa iti Agricultural Economics & Fisheries iti Auburn University sakbay ngam immakar idiay Oregon State University [OSU] no sadino a nagbasa iti Agricultural Economics manipud 1985-88. Nakompletona amin a coursework para iti kina-Ph.D manipud OSU ngem immakar ti pamiliana iti Hawaii sakbay a malpasna koma ti panagsukisok [research].

Maysa a propesor iti University of Hawaii-Hilo ti naasawa ni Dayday. Tallo ti annakda, ken lima dagiti appokona. Kas maysa a nagannak, naited ken ni Dayday ti liderato ken panagboluntario iti grupo a mangsuporta ti edukasion ken panagdur-as dagiti ubbing, karaman ditoyen ti panagbalinna a referee ken coach iti American Youth Soccer Organization [AYSO] iti innem a tawen.

Iti biangna kas maysa a Filipina iti lugar ti trabaho kunana: "Nupay umad-adu ti bilang dagiti babbai iti labor force, dakkel pay laeng ti pagdiperensiaan iti nagbaetan dagiti lallaki ken babbai no maipanggep iti ekspektasion iti negosio ti pagsasaritaan. Para kaniak, ti tradision ti propesional a babai a Filipina ket tengngel dagiti lallaki, ngem agtrabahoak iti nalablabes ngem iti naited kaniak a trabaho tapno adda panagtalek kaniak dagiti tattao nga iserbiak. Paneknekak a kabaelak ti naipakumit kaniak a trabaho."

Innayonna, "Nupay agtrabaho dagiti babbai, rumbeng pay laeng nga aywananna ti trabaho iti pagtaengan ken panaripato dagiti annakna. Dayta nga ekspektasion ket saan laeng a bukod a pagtaktakderan dagiti lallaki, ngem pati dagiti babbai. Tapno mapaneknekan nga uray agtrabaho dagitoy a babbai ken saan a maapektaran ti napintas nga annayas ti pamilia, kaaduan kadagiti babbai ti agbalin a "superwoman syndrome" tapno maiserbianda iti agpadpada a pagtaengan ken iti trabaho.

Naaramid iti biyolohika dagiti babbai kas kangrunaan a mangtaripato kadagiti annak. Ket kabayatan iti dayta, masapul met a makipartisipar wenno makipaset dagiti babbai iti amin nga aspeto [wenno levels] ti trabaho," inggibus ni Hopkins.*

____________________________________________________________________